დავით გარეჯი

მინდა გამოვეხმაურო დავითგარეჯში მიმდინარე მოვლენებს, ყოველთვის ის იყო რომ სამონასტრო კომპლექსი ეკუთვნოდა საქართველოს და ქრისტიანული სარწმუნოების ერთ–ერთ მნიშვნელოვან ძეგლს წარმოადგენს. მე და ჩემი მეგობრები ბევრჯერ ვყოფილვართ აქ და ყოველთვის უკან როცა ვბრუნდებოდით, არ გვინდოდა, რადგან იმდენად დიდ მადლს ვგრძნობდით რომ ეავი. სიმშვიდე გიპყრობს როცა იქ მიდახარ, ბერები კი იმდენად კეთილები არიან და იმდენად დიდ სითბოს განახებენ რომ გინდა არ წახვიდე და სამუდამოდ აქ დარჩე.

დავითგარეჯა — ფეოდალური ხანის საქართველოს ერთ-ერთი თვალსაჩინო რელიგიურ-კულტურული ცენტრი, სამონასტრო გამოქვაბულთა კომპლექსი. მდებარეობს საგარეჯოს მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, თბილისიდანსამხრეთ-აღმოსავლეთით 60-70 კმ-ში, გარეჯის სერზე. სამონასტრო კომპლექსის მცირე ნაწილი (ბერთუბანი, ჩიჩხიტური) აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მდებარეობს

ისტორია

კომპლექსი დაარსდა VI საუკუნის I ნახევარში ერთ-ერთი ასურელი მამის, დავითის მიერ. იგი თავის მოწაფე ლუკიანესთან ერთად მოვიდა გარეჯის უდაბნოში და დასახლდა პატარა, ბუნებრივ მღვიმეში. ასე ჩაეყარა საფუძველი მონასტერს, რომელიც შემდგომ საუკუნეებში ცნობილი გახდა დავითის ლავრის სახელით.

დავითის ლავრა გარეჯის სამონასტრო ცხოვრების ცენტრი იყო. დროთა ვითარებაში მას განშტოებები შეემატა. გარეჯა ისტორიულ წყაროებში მოხსენიებულია, როგორც „გარეჯის მრავალმთის ათორმეტნი მონასტერნი“. „ქართლის ცხოვრება" მოგვითხრობს: მეფე დემეტრე II-ის დროს სადუნმა „იქმნა კეთილიცა საქმე მონასტერთა და გლახაკთა მიმართ, რომელი დღეთა ცხოვრებისა მისისათა მან მისცა ყალანი და მალი ათორმეტთა უდაბნოთა გარეჯისათა და განათავისუფლა ქუეყანა გარესჯისა და მსახურებდა მეფესა დიმიტრის“. აკადემიკოსი გ. ჩუბინაშვილი გარეჯის მონასტრების „ათორმეტად“ მოხსენიების საკითხს გვერდს ვერ აუვლიდა, მაგრამ რადგან ხელთ არსებული მასალები მხოლოდ შვიდი მონასტრის ლოკალიზების საშუალებას აძლევდა, ამიტომ სხვა მეცნიერების მსგავსად იგიც „თორმეტს“ ქრისტიანულ რელიგიაში გავრცელებულ სიმბოლურ საკრალურ რიცხვს უკავშირებდა.

ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით, „გარეჯის მთას არს მონასტერნი კლდესა შინა გამოკვეთილნი, სენაკნი, ტრაპეზნი, პალატნი; ზამთარ თბილი, ზაფხულ გრილი. ნათლისმცემელს ზის არქიმანდრიტი, ჩიხტიტურს ზის წინამძღვარი, დავით-გარეჯას არქიმანდრიტი, ბერთუბანს წინამძღვარი. არამედ ყოფილა მონასტერნი მრავალნი ვიდრე მწარე წყალმდე და მოწესიტა სავსენი, ხოლო აწ არს ხუთი მოწესია მყოფი“

პლატონ იოსელიანი, დავითის ლავრის გარდა, ჩამოთვლის კიდევ თერთმეტ მონასტერს: აღდგომისა წამებული, ბერთუბანი, დოდოს რქა, იოანე ნათლისმცემელი, ჩიჩხიტური, თეთრ-სენაკები, მაღაზანა ანუ მღვიმე, ქოლაგორი, მოხატული, ვერანგარეჯა და პირუკუღმარი.

ვახტანგ VI-ს თავის ერთ-ერთ ლექსში მოხსენიებული აქვს დავითის ლავრა, ბერთუბანი, ჩიჩხიტური, ნათლისმცემელი, წამებული, დოდო.

მონასტრების სია გვხვდება საკათალიკოსო მამულების „სითარხნის გუჯარში“: „... იორზე მონასტერი სიონი და მონასტერნი ქუაბნი მათითა მამულითა... დავითის საფლავი და დოდოს რქა, მონასტერი და უდაბნო თუისითა შესავლითა“. თეიმურაზ თოდუას აზრიტ, „იორზე მონასტერი სიონი“ უნდა იყოს ერწოს სიონი, თუმცა ვინაიდან თავისი ადგილმდებარეობით გარეჯის მონასტრებს არაფრით უკავშირდება, ამიტომ აღნიშნული ძეგლის მათ რიცხვში შეტანას თოდუა საეჭვოდ მიიჩნევს.

ადრეფეოდალური ხანის ტერიტორიული განაწილების მიხედვით, გარეჯის მონასტრებს, კახეთის საორეპისკოპოზოს სამხრეთ სასაზღვრო ზონაში უფრო ადრე კამბეჩანის, ხოლო შემდგომ კუხეთის ტერიტორია ჰქონდათ დაკავებული. ეს მონასტრები მტკვრის პარალელურად გადაჭიმულ გარეჯის მთებსა და ივრის ხეობის ქვედა წელის მიდამოებში განლაგებულ ხრიოკ კლდეებში მდებარეობენ.

შემდეგში თანდათან ჩამოყალიბდა შორი-შორს მდებარე გამოქვაბულ მონასტერთა კომპლექსების ქსელი: წამებული, ნათლისმცემელი, ჩიჩხიტური, თერთრსენაკები, დოდოს რქა, უდაბნო, აღდგომისა წამებული, ბერთუბანი, მღვიმე, ქოლაგირი, დიდი ქვაბები, ვერანგარეჯა, პირუკუღმარი, პატარა ქვაბები.

დავითგარეჯის მონასტერთა საქმიანობა თვალსაჩინო და მნიშვნელოვანი ფაქტორი გახდა ქართველი ხალხის როგორც რელიგიურ, ისე საერთოდ კულტურულ ცხოვრებაში. XII საუკუნის დასაწყისში დავით IV აღმაშენებელმა დავითგარეჯის მონასტრები სამეფო საკუთრებად აქცია, ხელს უწყობდა მათ დაწინაურებას. მონასტრები გათავისუფლებული იყო სახელმწიფო გადასახადებისაგან. 1265 მონღოლთა ლაშქარმა ბერქა-ყაენის სარდლობით დაარბია და მოაოხრა დავითგარეჯა და მისი მიდამოები.

დავითგარეჯის უდაბნო, კახეთის რუკაზე

XIV საუკუნის I ნახევარში, გიორგი V ბრწყინვალის მეფობაში, დავითგარეჯა მძლავრ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცენტრად იქცა. მონასტერთა მესვეურნი მონაწილეობდნენ სამეფო დარბაზის მუშაობაში და ქვეყნის საეკლესიო საქმეთა მართვაში. XIV საუკუნის ბოლოს თემურლენგის მრავალგზის ლაშქრობების დროს, სამონასტრო ცხოვრება მოიშალა. 1424 წელს ალექსანდრე I დიდმადავითგარეჯა მცხეთის სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ეკლესიას შესწირა. 1616-1617 წლებში სპარსელთა ლაშქარმა დაარბია, მონასტრები გაუქმდა. 1639 წელს თეიმურაზ I-მა აღადგინა აქ სამონასტრო ცხოვრება XVIII საუკუნეში დავითგარეჯა კვლავ მეფის ხელდებული გახდა. მას ეკუთვნოდა ვრცელი მამულები და სოფლები, იქ მოსახლე გლეხები სამონასტრო ყმებად ითვლებოდნენ. დავითგარეჯის მონასტრებმა XIX საუკუნის დასასრულამდე იარსება.

დავითგარეჯის სამონასტრო მშენებლობამ თავის მწვერვალს საქართველოს საერთო ეროვნულ და კულტურულ-პოლიტიკური აღმავლობის დროს, XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე მიაღწია. დავითგარეჯში გამომუშავდა სამონასტრო ცხოვრებისა და მშენებლობის საკუთარი წესი, ფრესკული მხატვრობის საკუთარი სკოლა.

ამ პერიოდის დავითგარეჯის მონასტრების სახე მკვეთრად განსხვავდება ადრინდელი პერიოდის მონასტრებისაგან. მთავარ ეკლესიებსა და სატრაპეზოებში ადრინდელი უბრალოებისა და უშუალობის ნაცვლად თავი იჩინა დიდებულებამ, გრანდიოზულობამ, ინტერესმა ფართო, თავისუფალი სივრცისადმი. შთაბეჭდილებას კიდევ უფრო აძლიერებდა მთავარი ეკლესიებისა და საერთო სატრაპეზოების კედლების მოხატულობა. დავითგარეჯის მხატვრობას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ქტიტორთა მრავალრიცხოვანი გამოსახულებები, მ. შ. საქართველოს მეფეთა პორტრეტები (თამარ მეფე და მისი ძე გიორგი IV ლაშა — ბერთუბნის ეკლესია, ამჟამად — ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმი, თბილისი; მეფე დემეტრე II თავდადებული — უდაბნოს მონასტრის ხარების ეკლესიის მოხატულობა). ქტიტორთა პორტრეტები ზომით ბევრად ჭარბობს რელიგიური პერსონაჟების გამოსახულებებს, რაც მოწმობს ქართველი ოსტატის დამოუკიდებლობად ბიზანტიური ხელოვნების მიერ დაკანონებული სქემებისაგან. აღსანიშნავია ბერთუბნის სატრაპეზოს მოხატულობა, რომელიც საზეიმო და დიდებულ შთაბეჭდილებას ტოვებს. უდაბნოს მთავარ ეკლესიაში გამოსახულია სცენები დავით გარეჯელის ცხოვრებიდან ასევე საინტერესოა უდაბნოს მონასტრის ამაღლების ეკლესიის აფსიდის მოხატულობაც, რომელიც გამოირჩევა მეტყველი სახეებით და დინამიკურობით.

უდაბნოს მონასტრის კედლის მხატვრობა

გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში ცალკეული სამონასტრო კომპლექსი ურთიერთშორის დაკავშირებული იყო საგუშაგო და სასიგნალო კოშკებით, რომლებმაც ჩვენამდე ნანგრევების სახით მოაღწია. საინტერესოა ბოლო საუკუნეების (XVII, განსაკუთრებით XVIII საუკუნე) ცალკეული გამოქვაბულები, რომლებიც გაჯის ნაძერწი მორთულობითაა გაფორმებული.

სხვადასხვა დროს დავითგარეჯის მონასტრებში მოღვაწეობდნენ ონოფრე გარეჯელი (XII ს.), დემეტრე I, ონოფრე მაჭუტაძე (XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნა), სულხან-საბა ორბელიანი, ბესარიონ ბარათაშვილ-ორბელიშვილი, ნიკოლოზ ჩერქეზიშვილი (XVIII ს), გაბრიელ საგინაშვილი (XVIII ს), გრიგოლ დოდორქელი, ანტონ I, ტიმოთე გაბაშვილი, გაბრიელ მცირე და სხვა. გარეჯელი მოღვაწეები წერდნენ ხელნაწერებს, ადგენდნენ კრებულებს, დახმარებას უწევდნენ კულტურის სხვა კერებს. დავითგარეჯში დაცული იყო ხელნაწერთა მდიდარი ფონდი.

საქართველო-აზერბაიჯანის საზღვარი

დავითგარეჯის მუზეუმ-ნაკრძალში მიმდინარე სარესტავრაციო-საადაპტაციო სამუშაოების სამეცნიერო ხელმძღვანელმა, არქიტექტორ-რესტავრატორმა თემურ აბრამიშვილმა 80-იან წლებში შეადგინა პროექტი, რომელიც ბერთუბნის მონასტრის ტერიტორიის საქართველოს სსრ საზღვრებში მოქცევას ისახავდა მიზნად, რათა გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის ერთიანობა აღდგენილიყო. ამისთვის ორ სახელმწიფოს მიწები უნდა გაეცვალა. ზემოაღნიშნული პროექტი ძეგლთა დაცვის მთავარმა სამმართველომ საქართველოს სსრ კპ ცენტრალურ კომიტეტში წარადგინა და ამ მიმართულებით მუშაობა დაიწყო კიდეც.

„გარესჯაში პირველად დამკვიდრდა დავით გარესჯელი. მისმა მოწაფეებმა და მიმდევრებმა გააშენეს თერთმეტი უდაბნო — 1) მოწამეთა, 2) ბერთუბანი, 3) დოდორქისა, 4) ნათლისმცემელი, 5) ჩიჩხიტური, 6) თეთრსენაკები, 7) მღვიმე, 8) ქოლაგერი, 9) მოხატული, 10) ვერან-გარეჯა, 11) პირუკუღმართი. დავით გარეჯა ააოხრა შაჰ-აბაზმა XVII საუკუნეში და აღმოწყვიტა 6000-მდე ბერი. უდაბნო განაახლა მაჭუტაძემ XVIII საუკუნის დასაწყისს, მოუპოვა ბევრი ძვირფასი წიგნი, სამკაული და შემოსავალი.“ დავითის ლავრა  დავითის ლავრა — ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსში. დაარსებულია VI საუკუნის I ნახევარში დავით გარეჯელის მიერ. დავითის ლავრის არქიტექტურული ანსამბლი, მისი სამონასტრო მეურნეობა სხვადასხვა პერიოდის ნაგებობათაგან შედგება (VI-XVIII სს.). გამაგრებულია გალავნითა და საგუშაგო კოშკებით. ეკლესიები, განდეგილთა სენაკები, საერთო საცხოვრებელი სამლოცველოთი ან სატრაპეზოთი, აგრეთვე საჯინიბო, საწყობები და სხვა. სათავსები ძირითადად მღვიმეებშია მოთავსებული. მთის მასივში ხელოვნურად გამოკვეთილია წვიმის წყლის შესაგროვებელი სისტემა, წყალმიმღბი ღარები. ერთ-ერთ მღვიმეში წვეთ-წვეთობით გროვდება წყალი, ლეგენდის მიხედვით — „დავითის ცრემლი“. დავითის ლავრის ანსამბლის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი და ფართო ნაგებობა იყო იოანე ღვთისმეტყველის სახელობის კლდეში ნაკვეთი ეკლესია (XII ს., ამჟამად დანგრეულია), რომლის ჩრდილოეთ კედელზე (XVII ს.) ასახულია სცენები დავით გარეჯელის ცხოვრებიდან: „ლუკიანე წველის ირმებს“ და „გველეშაპის დაწვა“. მონასტრის წინამძღვრები: დავით გარეჯელი 1881 — არქიმანდრიტი გრიგორი დადიანი (მთავარ დიაკონი სპირიდონ გრძელიევი, ხუცეს მონაზონი სიმეონ წულუკიძე, მორჩილი იოსტოს, მთავარ დიაკონი იოასაფ და სამნი მორჩილნი) დოდოს რქა დოდოს რქა, დოდორქა — მონასტერი, ფეოდალური სენიორია[საჭიროებს წყაროს მითითებას], ძველ საქართველოში; ქართული ხუროთმოძრვრების მნიშვნელოვანი ძეგლი დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსში. VI საუკუნის I ნახევარში დააარსა დავით გარეჯელის ერთ-ერთმა მოწაფემ დოდომ. შედგება სხვადასხვა დროის (VI - XVIII სს. ჩათვლით) გამოქვაბული კომპლექსებისაგან. მთავარი დარბაზული ეკლესია და სატრაპეზო გარეჯის საერთო აღმავლობის პერიოდს - XI-XIII საუკენეებს განეკუთვნება. განსაკუთრებით საყურადღებოა კლდეში გამოკვეთილი წმ. დოდოს მცირე ეკლესია, რომლისაგანც შემორჩენილია საკურთხევლის აფსიდის კონქი, კლდეში გამოკვეთილი უყელო გუმბათი, ჩრდილოეთი კედელი და დასავლეთი ნართექსის კედლის ნაწილი. კონქში შემონახულია მხატვრობის ერთ-ერთი ყველაზე ადრინდელი (VIII-IX სს.) და მნიშვნელოვანი ნიმუში საქართველოში. მოხატულობის მთავარი ფიგურაა ტახტზე მჯდომი ქრისტე მაკურთხებელი მარჯვენით. მარცხენა ხელში უჭირავს გადაშლილი წიგნი, რომელზედაც ქართული წარწერის კვალია შერჩენილი. მაცხოვრის ორსავე მხარეს თითო მედალიონია მოთავსებული. ერთში გამოსახულია ქალის ფიგურა მკერდამდე, მთვარის ქიმით თავს ზემოთ, მეორეში (ასევე მკერდამდე) - ფრიგიულ თავსაბურავიანი ჭაბუკი აგიზგიზებული ჩირაღდნით მარჯვენა ხელში. როგორც ჩანს, პირველი ფიგურა მთვარეს განასახიერებდა, მეორე - მზეს. ამგვარი გამოსახულებანი ადრინდელი ქრისტიანულ სარკოფაგებში გვხვდება. ქრისტეს ქვემოთ გამოსახულნი არიან მთავარანგელოზები მიქელი და გაბრიელი, აგრეთვე ტეტრამორფი (ოთხი მახარებლის სიმბოლური გამოსახულება) და ქერუბინი (ექვსფრთიანი ანგელოზი). დოდოს რქის მონასტრის პოლიტიკური-ეკონომიკური ისტორია დაკავშირებულია დავითგარეჯის მონასტრის ისტორიასთან. XII-XV საუკუნეებში დოდოს რქა სამეფო მონასტერი იყო. 1424 წელს ალექსანდრე I-მა დავითგარეჯთან ერთად შესწირა მცხეთის საკათალიკოსო სვეტიცხოვლის ეკლესიას. XIII-XVIII საუკუნეებში გარეშე მტრების (მონღოლების, თემურლენგის, თურქების, ირანელებისა და ლეკების) შემოსევისა და ბატონობის შედეგად დაქვეითდა, ბევრჯერ დაცარიელდა. დოდოს რქის მონასტერი ეპარქიალურად რუსთაველის საეპისკოპოსოში შედიოდა. XV-XVII საუკუნეებში კათოლიკოს-პარტიარქს ემორჩილებოდა, შემდეგ 1760 წლამდე - ნინოწმინდელ ეპიკოპოსს. 1760 წელს დავითგარეჯს შეუერთდეს. გასული საუკუნის მიწურილს გაუკაცრიელდა. ნათლისმცემელი გარეჯის ნათლისმცემლის მონასტერი — იოანე ნათლისმცემლის სახელობის მონასტერი დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსში, დავითის ლავრის დასავლეთით 12 კმ-ზე. წარმოადგენს კლდეში გამოკვეთილ ერთიან კომპლექსს. დაარსებულია VI-VII საუკუნეებში დავით გარეჯელის მოწაფის ლუკიანეს მიერ: „ბრძანებითავე მამისა დავითისითა აღეშენა უდაბნოჲ მრავალმთისაჲ სახელსა ზედა წმიდისა იოანე ნათლის-მცემლისასა“ მონასტერი გამოკვეთილია ზღვიური წარმოშობის ქვიშაქვებისაგან შედგენილი კლდის მასივში. ნაგებობათაგან აღსანიშნავია უჩვეულოდ მაღალი და ვრცელი მთავარი ეკლესია. ჩრდილოეთით მცირე სათავსი ეკვრის, რომელიც ძირითად დარბაზს 2 თაღის მეშვეობით უკავშირდება. საკურთხევლის წინ XVIII საუკუნის II ნახევრის კანკელია. მთავარი ეკლესიის სამხრეთით კიდევ ერთი მცირე ეკლესიაა, რომელშიც კლდეში გამოკვეთილი კიბით შეიძლება ასვლა. მთავარი ეკლესიის შესასვლელში აღმართულია კოშკი და ჭიშკარზე დაშენებული სამრეკლო. ინტერიერში შემონახულია XII საუკუნის I ნახევრის მოხატულობის ფრაგმენტები. ბერთუბანი

ბერთუბნის მონასტერი — დავითგარეჯის კომპლექსში შემავალი ერთ-ერთი გამოქვაბული მონასტერი. დაარსებულია XII საუკუნეში. აღსანიშნავია ღვთისმშობლის დარბაზული ეკლესია და სატრაპეზო, რომელთა კედლებიც შემკულია XIII საუკუნისდასაწყისის მხატვრობით: გამოსახული არიან თამარ მეფე და ლაშა გიორგი, სატრაპეზოში ძირითადად ტრაპეზის თემაა გადმოცემული. აქვეა ეპიზოდი დავით გარეჯელის ცხოვრებიდან — „ლუკიანე წველის ირმებს“, ეს მოხატულობა მხატვრობის გარეჯის სკოლის განვითარების მწვერვალია; ადგილობრივ ტრადიციებთან ერთად მათში მკაფიოდ აისახა აყვავების ხანის ქართული მონუმენტური მხატვრობის ზოგადი თავისებურებანი. მდებარეობს აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, საქართველოს საზღვრის სიახლოვეს.

უდაბნოს მონასტერი

უდაბნო — ქართული მონასტერი შუა საუკუნეების დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსში (თბილისიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით 60-70 კმ-ზე, საგარეჯოს მუნიციპალიტეტში), ისტორიულ კუხეთში. მდებარეობს დავითის ლავრის სამხრეთ-დასავლეთით აღმართული კლდის სამხრეთ ფერდობზე. ტერიტორია წარმოადგენს დავის საგანს საქართველოსა და აზერბაიჯანსშორის.

გამოქვაბული მონასტერი მოიცავს მრავალ ეკლესია-სენაკს. ანსამბლის მთავარი ნაგებობა ღვთისმშობლის ეკლესია, რომელსაც ჩრდილოეთით სამთაღიანი გასასვლელით დაკავშირებული მაღალი და ფართო სადიაკვნე ეკვრის. მონასტერს ჰქონდა აგრეთვე სატრაპეზო და სხვა დანიშნულების სათავსები. უდაბნოს მონასტერში დაცულია მხატვრობა, რომელშიც პირველად აისახა დავით გარეჯელის ცხოვრების ციკლი. მთავარი ეკლესიის მოხატულობის უძველესი ფენა X საუკუნის II ნახევრით თარიღდება. ამავე ხანას მიეკუთვნება სატრაპეზოს მოხატულობა. სადიაკვნეს მოხატულობა სტილისტური და იკონოგრაფიული ნიშნებით ახლოს დგას ქრისტიანული აღმოსავლეთის ქვეყნების ადრინდელი ხანის მოხატულობის ნიმუშებთან და 856-864 შორის უნდა იყოს შესრულებული. მოხატულობის II ფენა XIII საუკუნეს მიეკუთვნება, ხოლო შემდეგი - XIV საუკუნეს.2012 წლის 6 მაისის შემდეგ მონასტრის ტერიტორიაზე ჩადგნენ აზერბაიჯანელი მესაზღვრეები და იქ ტურისტებს არ უშვებდნენ. საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის მინისტრის განცხადებით ამის მიზეზი ისაა, რომ მონასტერი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე მდებარეობს. ამჟამად შექმნილია კომისია, რომელიც საქართველო-აზერბაიჯანის საზღვრის დადგენაზე მუშაობს, საზღვრის შეთანხმებამდე უდაბნოს მონასტრის მონახულება ნებისმიერ ტურისტს შეუძლია.

ვერნაგარეჯის მონასტერი

ვერანგარეჯა — სამონასტრო კომპლექსი დავითგარეჯაში. მდებარეობს დიდი ქვაბების მთის ჩრდილოეთით ზეგანზე, 8 კმ-ის დაშორებით.

მონასტერი წარმოადგენს კახეთის ხუროთმოძღვრებისათვის დამახასიათებელი რიყის ქვის წყობით ნაგები ტლანქი ფორმების მქონე დარბაზული ტიპის ეკლესიას.

წამებულის მონასტერი

წამებულის მონასტერი — შუა საუკუნეების კლდეში ნაკვეთი მცირე ზომის ეკლესია დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსში. მდებარეობს მთის თხემის ოდნავ შემაღლებულ მასივში უდაბნოს მონასტრის დასავლეთით დაახლ. 300 მეტრზე. მის სამხრეთით, კარის წინ კახეთის მეფე არჩილის (1664-1675 წწ.) თაოსნობით აგურის კარიბჭე მიუშენებიათ. გეგმით კვადრატული მცირე ზომის დაბალი, ბრტყელჭერიანი ეკლესიის აღმოსავლეთი კედელი უაფსიდოა. მოგვიანებით შუაში ცუდად დამუშავებული ქვით ნაგები ტრაპეზი გაუმართავთ. ჩრდილოეთ კედელს მთელ სიგრძეზე გასდევს დაახლოებით 130-140 სმ სიმაღლის კედელი, რომელიც სარკოფაგის შთაბეჭდილებას ტოვებს — მასში წამებულ ბერთა ძვლები აწყვია. ეკლესიის ჭერსა და კედლებს ამკობს მოხატულობა, რომლის ძირითადი ფენა XI საუკუნის მხატვრულ ძეგლებს უახლოვდება.

ჩიჩხიტურის მონასტერი

ჩიჩხიტურის შესახებ წერილობით წყაროებსა და სამეცნიერო ლიტერატურაში უაღრესად მწირი ცნობებია დაცული. გარეჯის მთის აღწერისას, ვახუშტი ბატონიშვილი აქ მოქმედ ოთხ მონასტერთან დაკავშირებით ამბობს, რომ დავითგარეჯასა (ანუ დავითის ლავრასა) და ნათლისმცემელში ზის არქიმანდრიტი, ხოლო ჩიჩხიტურსა და ბერთუბანში – წინამძღვარი.

მონასტერში შემორჩენილია სრულიად უნიკალური ფრესკული მოხატულობა. ამჟამად მონასტრის ტერიტორია, ბერთუბნისა და უდაბნოს მონასტერთან ერთად, სადაოა აზერბაიჯანსა და საქართველოს შორის.

მრავალწყარო

მრავალწყაროს მონასტერი — მონასტერი დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსის ტერიტორიაზე. აღმოაჩინეს 1995 წლის აგვისტოში მეცნიერების ფონდ „უდაბნოს“ სამეცნიერო ექსპედიციის დროს.

წერილობით წყაროებში მონასტერი არ მოიხსენიება. სახელი შერჩეულია ექსპედიციის მიერ, იმის გამო, რომ მცირეწყლიან მდინარესა და წყაროებთან ახლოსაა გამოკვეთილი. სავარაუდოდ, მრავალწყაროს მონასტერი IX საუკუნეში დაუარსებიათ, XIII საუკუნეში კი მას არსებობა შეუწყვეტია.

მონასტერში აღმოჩენილია გუმბათის საკმაოდ ეგზოტიკური ფორმა. შემორჩენილია IX საუკუნის ფრესკები და 65-ზე მეტი ნაკაწრი წარწერა, რომელთა შორის უძველესი თარიღდება 851 წლით.

პირუკუღმარის მონასტერი

პირუკუღმარის მონასტერი — ქოლაგირიდან აღმოსავლეთით 4 კმ-ის დაშორებით მდებარეობს მცირე, თითქმის მთლიანად განადგურებული კომპლექსი.

შემორჩენილია მხოლოდ რამდენიმე დამხამრე, რემურნეო ხასიათის საცავსი, რომელტა მიხედვიტ კომპლექსის აღდგენა შეუძლებელია. ეს გამოქვაბულები გამოკვეთილია რბილთიხოვან კონგლომერატში .

ქოლაგირის მონასტერი

ქოლაგირის მონასტერი (სპარსულად — მოიხადე ქუდი) — მღვიმის მონასტრის ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარეობს, იმავე ბერების სერად წოდებული ქედის ბოლოში, 6 კმ-ის მანძილძე, ივრის ჭალის ნაპირას მდებარეობს

დიდი ქვაბები

დიდი ქვაბების მონასტერი — გამოქვაბული კომპლექსი დავითგარეჯაში. მდებარეობს ქოლაგირის გადასწვრივ, ივრის მარცხენა ნაპირზე 5 კმ-ს მოშორებით, მაღალი მთის კონგლომერატოვან ფლატეში.

კომპლექსი საკმაოდ ვრცელია. ზედა გამოქვაბული თითქმის მთლიანად ჩამოშლილია, დარჩენილია მხოლოდ სიღრმეში გამოკვეთილი სამეურნეო დანიშნულების სათავსოები, ქვემოთ განლაგებული გამოქვაბულები კი თითქმის მთლიანად დაფარულია ჩამორეცხილი მიწის ფენით. მის სამხრეთით, დაბლობში, კლდის ფენაში არსებული ქვაყუთები სამონასტრო სასაფლაო უნდა იყოს. სასმელად გამოიყენებოდა მახლობელი ხევის პატარა წყარო, ძირითადად კი ივრის წყალი.

პატარა ქვაბები

პატარა ქვაბების მონასტერი — გამოქვაბული კომპლექსი დავითგარეჯაში. მდებარეობს დიდი ქვაბებიდან აღმოსავლეთით, 12 კმ მანძილზე, ივრის მარცხენა შენაკად „მწარე ხევთან“.

კომპლექსი მოიცავს ერთგუმბათიან ეკლესიას სატრაპეზოთი და მცირე ზომის სხვა სათავსოს. მონასტერი გარეჯის მრავალმთის უკიდურესი განაპირა კომპლექსია, ვინაიდან ამ ადგილას აღმოსავლეთით გამოქვაბულები აღარ გვხვდება.

თეთრსენაკები მდებარეობს დოდოს რქის დასავლეთით.

მათი უმრავლესობა უკვე აზერბაიჯანის საზღვარზეა და დღემდე დავის საქმედ ითვლება, ამიტომაა საჭირო რომ ჩვენვე დავიცვათ ჩვენივე ისტორიულ–კულტურული ცენტრები და უნდა ვამაყობდეთ რომ ესეთი ისტორიული ძეგლები გვარგუნა უფალმა მემკვიდრეობით, დროა ჩვენც შევიტანოთ ჩვენივე წვლილი და დავიცვათ ისინი განადგურებისგან და ოკუპანტებისგან... კიდე უამრავ ადგილს ავღწერ ჯერ რადგან კიდე უამრავი ადგილია სანახავი, საქართველო ხომ სასწაულია თავისი ბუნებით და ხალხით.. დროებით <3

შატილში მოგზაურობა

სვანეთის მოვლის შემდეგ გადავწყვიტე მესტუმრა შატილითვის, რომელიც მდებარეობს პირიქითა ხევსურეთში, სანამ შატილიში ჩავალთ მანამდე უნდა გავიაროთ დათვისჯვრის უღელტეხელი, რომელიც პირიქითა(არღუნის ხეობა) და პირაქეთა(ხევსურეთის არაგვის ხეობა) ხევსურეთს ერთმანეთთან აკავშირებს.

დათვისჯვრის უღელტხილი

სანამ შატილამდე მიხვალ უნდა გაიარო სოფელი ხახმატი რომელიც ალუდას სოფლად არის ცნობილი, ამ სოფელზე სულ მახსნდება ალუდას ერთი სიმღერა "ზეცას შახენეო აპარეკავ" და მისი სიტყვები: "ნელა გადავიდა დავთვისჯვარს და ბილიკის გადაუყვა ხახმატისკენ" 

ხახმატი

აგრეთვე გზად გვხვდება ერთ–ერთი ულამაზესი ადგილი გუროს ნაწვეთრები

და ისიც მივუახლოვდით შატილს რომელიც ხელოვნების ბრწყინვალე, უნიკალური ძეგლია. სოფელი მდებარეობს საქართველოში, მცხეთა-მთიანეთის მხარეში, დუშეთის მუნიციპალიტეტში, ისტორიულ ხევსურეთში (პირიქითა), მდინარე არღუნის და შატილისწყლის (შატილურა) შესართავთან, არღუნის მარცხენა ნაპირზე, ზღვის დონიდან 1400 მეტრზე, თბილისიდან 160 კმ-ში, ჩეჩნეთის საზღვართან. კლდეზე შეფენილი სოფელი ერთდროულად საცხოვრებელიც იყო და ციხესიმაგრეც, იგი საუკუნეთა მანძილზე დარაჯობდა საქართველოს ჩრდილოეთ გადმოსასვლელებს. სოფლის კიდეებს მიუყვება ერთმანეთთან მიჯნით ნაგები ციხე-სახლების რიგი და იქმნება ერთიანი, მიუვალი დამცველი კედელი, რომელიც საიმედოდ კეტავს სოფელს. გარე სამყაროსთან შატილს არღუნის ხეობაში გამავალი ერთადერთი ვიწრო გზა აკავშირებს. შატილის განაშენიანება ტერასულია, შენობათა ძირითადი ტიპია ბრტყელსახურავიანი სახლი და კოშკური საცხოვრებელი. სოფელს შენობებს შორის მთელ სიმაღლეზე აუდის ვიწრო ქვის კიბე, აქა-იქ შემორჩენილია ძვლებისაგან შეკრული ფიცარნაგები — გადასასვლელები, რომელთა მეშვეობით მტრის შემოსევის შემთხვევაში შესაძლებელი იყო მთელი სოფლის შემორბენა ქუჩაში გამოუსვლელად.

შატილი, რომელიც სამშენებლო ხელოვნების ერთ–ერთი

 ძეგლი შუა საუკუნისეებად ითვლება, თუმცა მის მიდამოებში ნამოსახლარები ჩვენს ერამდე ორი ათასი წლის იქითა ეპოქას ეკუთვნის. სოფელი ერთბაშად, ერთ-ორ საუკუნეში არ აშენებულა, რაზეც თვით ქვითკირების აღნაგობა და მშენებლობის სხვადასხვა ხარისხი მიუთითებს. ამას ადასტურებს აქაური არქეოლოგიური მონაპოვრები, მიწაში თუ ზედაპირზე შემონახული ნივთები. შატილიდან დასავლეთით, სამასიოდე მეტრში, ძველთაძველ ნასოფლარში, ნაპოვნია ბაზალტის ქვისაგან დამზადებული ასეულობით ოვალური ხელის წისქვილი. სპეციალისტები ასეთი ფორმის ხელის წისქვილებს გვიან ბრინჯაოს ხანის ეპოქას მიაკუთვნებენ. ეს წისქვილები, ზედა და ქვედა, ერთიმეორეზე ჯვარედინად იდებოდა, ერთი ადამიანი დღეში რამდენიმე კილოგრამს თუ დაფქვავდა ქერს, ხორბალს თუ ჭვავს. წყლის მრგვალი წისქვილები შემდეგ იქნა გამოგონებული და საქართველოში ჩვენი წელთაღრიცხვის შუა საუკუნეებში დამკვიდრდა და შატილში აქამდე მოაღწია.
როგორც ცნობილია, საქართველოს გაერთიანება X საუკუნეში დაიწყო. თამარის მეფობის ეპოქაში საქართველოს საზღვრები, როგორც სამხრეთით ისე ჩრდილოეთით, შორს იყო გადაწეული. ძურძუკთა, ოსთა, ღალღათა, დაღესტნელთა ტომები ძმადნაფიცები თუ ყმადნაფიცები ქართველთა სარწმუნოებრივ, ენობრივ თუ კულტურულ დიდ გავლენას განიცდიდნენ. სწორედ ამ ეპოქაში უნდა გაძლიერებულიყო მუცო-შატილის მესაზღვრე-მენაპირეთა მოსახლეობა. შატილი ისეთ სტრატეგიულ ადგილზეა დაფუძნებული, რომ საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან კეტავს არღუნის ვიწრო ხეობას. აკონტროლებს ჩეჩნეთ-ინგუშეთიდან, თუშეთიდან (ნაწილობრივ დაღესტნიდანაც) საქართველოში შემოსაღწევ ბილიკებს და გადმოსასვლელებს. ქვითკირები (კოშკური საცხოვრებლები, კალოიანი სახლები) ერთდროულად პრუტყვის სადგომი, საცხოვრებელი და სათავდაცვო ნაგებობა იყო. შატილის ქვითკირების მშენებლობა XIX საუკუნეში უკვე დასრულებული იყო. 

საფიხვნო

შატილში ორი გვარის ხალხი სახლობდა – ჭინჭარაული და ანატორელი. ჭინჭარაულები (თავიდან ჯინჭარაულები) ძველი დასახლებულები იყვნენ. ანატორელები კი შედარებით გვიან – XVIII საუკუნეში. შატილი ერთადერთი სოფელია ხევსურეთში, და ალბათ, საქართველოშიც, სადაც აქამდე შემორჩა სოფლის საერთო თავშეყრის ადგილი – საფიხვნო. საფიხვნო ერთგვარ აღმზრდელობით და მომავალი თაობებისთვის ტრადიციების სწავლების ინსტიტუტსაც წარმოადგენდა. აქ ხელსაქმობდნენ მამაკაცები. ადრე თოფის წამალსაც აქ ამზადებდნენ. წამლის სანაყი ამოღრმავებული ქვა ახლაც დევს საფიხვნოში. წამლის დამზადება ძნელი და რთული იყო. რამდენიმე გასროლა, ერთი სტილი (200 გრ) ერთი ცხვარი ღირდა. შატილზე თავდასასხმელად მიმავალ გარა თურმანაულს კისტნელი ბერი აფრთხილებს: შატილიონები „თავად ძნელი მეთოფენია, ჯვარი ჰყავ დავლათიანი, თავადა ნაყენ წამალსა, ბაკნითა უდგან ტყვიანი“.
1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებას და რუსეთთან შეერთებას, შემდგომ რუსების მიერ მთელი საქართველოს ანექსიას ბევრი ამბოხება და აჯანყება მოჰყვა. თავისუფლების დაკარგვას განსაკუთრებით ვერ ურიგდებოდნენ მთიელები. ისინი ყოველთვის მხარს უჭერდნენ ქართველ მეფეებს და მის შთამომავლებს. მეფის რუსეთი კი სწორედ მათ ერჩოდა.  საქართველოში რომ სამეფო-სამთავროები აღარ აღმდგარიყო, ამისთვის იყენებდნენ გადაგვარებულ, გარუსებულ მოხელე ქართველ თავადებს. მეფე ერეკლე II-ის მრავალრიცხოვანი ჩამომავლები მანდილოსნებითურთ რუსოფილმა ციციანოვმა პირწმინდად გადაასახლა რუსეთის გუბერნიებში. 1812 წელს კახეთი აჯანყდა. ერევნიდან გადმოსული ალექასნდრე ბატონიშვილი (ერეკლე II-ის ძე) მათ შეუერთდა. მათვე ჩამოეშველნენ ფშავ-ხევსურებიც, მაგრამ დამარცხდნენ.  ალექსანდრემ თიანეთის გავლით შატილს შეაფარა თავი და მთელი ზამთარი აქ გაატარა. ვინც მას ეხმარებოდა და ემსახურებოდა, რუსეთი წყალობის სიგელებსაც აძლევდა. ასეთი სიგელები სათანადო დაწესებულებებში ინახება. კავკასიის მთავარმართებელმა რტიშჩევა სიმონოვიჩის მეთაურობით რუსების ლაშქარი გაუშვა შატილისკენ. 1813 წლის 13 მაისს რუსის ჯარი სიმონოვიჩის, სტალისა და ორბელიანის მათაურობით ხევსურეთისკენ დაიძრა. 30 მაისს ეს ჯარი პირიქითის პირველ სოფელში ლებასიკარში მივიდა. სიმონოვიჩმა აქედან მისწერა ალექსანდრე ბატონიშვილს დამმორჩილდიო, მაგრამ ელჩი ხევსურებმა მოკლეს. ალექსანდრემ პასუხიც ვერ გასცა წერილზე. სოფელ გუროსთან დიდი შეტაკება მოხდა რუსებსა და ხევსურებს შორის. ხევსურებს ქისტებიც მიეშველნენ. რუსების სიმრავლემ და მაღალი დონის შეიარაღებამ (მათ ზარბაზნებიც კი ჰქონდათ) სძლია მთილების მამაც და გულუბრყვილო რაზმებს: რუსები გაუოცებია ამ უცნაური „ველურების“ ქცევას. ისინი ფეხზე მდგომები ესროდნენ თითქმის გაუმცდრად, დაჭრილ ჩვენ ჯარისკაცებს მეორედ აღარ ურტყამდნენ და წამოდგომაში ეხმარებოდნენო – წერდნენ მათივე წარმომადგენლები. ალექსანდრე ბატონიშვილი დიდ, გოგოთურათ ქვითკირში ცხოვრობდა. „...და ბოლოს უკვე ძალიან გვიან მივაწიეთ შატილს და ღამის სათევად გავჩერდით იმ ქვითკირში, რომელშიც ჩვენს მიერ კახეთის აჯანყების ჩაქრობის შემდეგ საქართველოს ტახტის დაბრუნებისთვის ბრძოლაში დამარცხებულმა და გამოქცეულმა საქართველოს მეფისწულმა, ალექსანდრე ირაკლის ძემ გაატარა 1812 წლის მთელი ზამთარი“ - წერს ა. ზისერმანი. გუროსთან შეტაკების შემდეგ რუსებმა გურო და შემდეგ შატილი გადაწვეს და ააოხრეს. შატილის ქვითკირებს ახლაც კარგად ემჩნევა მოწითალო-მოყავისფროდ მაშინდელი ნახანძრალი.   1843 წელს იმამ შამილმა გადაწყვიტა, რომ  არღუნის ხეობიდან არაგვის აუზის გავლით საქართველოზე მოულოდნელი თავდასხმა განეხორციელებინა. 1843 წლის ივნისის შუა რიცხვებში შამილის განთქმული ნაიბი ახვერდი მაჰმადი 5000-იანი მხედრით მოულოდნელად თავს დაესხა შატილს. შატილში ამ დროს ზრდასრული მამაკაცი 70-ს არ აღემატებოდა, აქედან ცეცხლსასროლი იარაღი ნახევარსაც არ ჰქონდა. იბრძოდა ყველა: ბავშვი, ქალი, მოხუცი. იარაღად იყენებდნენ ყველაფერს, რასაც ხელი მოხვდებოდათ. „60 შატილელი 3 დღეს იცავდა თავის სახლ-კარს ახვერდი მაჰმადის 5000 ურჯულო თავდამსხმელისგან. მოკლეს ის თვითონ და 100 კაცი თანამებრძოლი. თვითონ კი ერთი კაცი დაჰკარგეს, რომელიც ახვერდი მაჰმადის საფლავზე დაკლეს“ – წერდა რ. ერისთავი 1855 წელს გაზეთ „კავკაზში“. ნახევარ საუკუნემდე ინახავდნენ შატილიონები ახვერდი მაჰმადის თეთრ, ნატყვიარ ნაბადს.  6 წლის შემდეგ, 1849 წელს, მეფისნაცვალმა მიხეილ ვორონცოვმა შატილიონებს ამ ბრძოლაში გამარჯვებისთვის ქვა გამოუგზავნა რუსული და ქართული წარწერით: „უმაღლსისა ბრძანებისამებრ, ჯილდოდ შატილელთად, დამარცხებისთვის ახვერდი მაჰმადისა და მისთა შეყრილთა ჯართასა ჩყმგ წელსა შინა. აღშენებულ არს ჩყმთ წელსა განკარგულებითა კნიაზისა ნამესტნიკისათა“. ეს ქვა ამჟამად სოფლის მუზეუმის ქვითკირის კედელზეა მიმაგრებული და დაინტერესებულ სტუმრებს სიამაყით უჩვენებენ შატილელები.
ორიოდე საუკუნეში შატილში და მთელ ხევსურეთშიც მოსახლეობა კატასტროფულად შემცირდა. 1873 წ. ხევსურთა რაოდენობა 5300 სჭარბობდა. ამ დროისთვის შატილის საზოგადოებაში (ხუთი სოფელი) 524 სულია. შატილში 38 კომლია. 1898 წელს შატილში 50 კომლია. 1903 წ. მთელ ხევსურეთში 6560 სული ყოფილა. დასახლებული იყო 30 სოფელზე მეტი. მათ შორის შატილის მხარის ყველა სოფელი სადედოფლოა. XX საუკუნის 20-იან წლებში ქვითკირებიდან, სადაც სივიწროვე იგრძნობოდა, მდინარე შატილურას ნაპირზე, ჭალაში რამდენიმე ოჯახი ჩასახლდა და ორსართულიანი, ბარულს მიმსგავსებული აივნიანი, ჩუქურთმიანი ბინები აიშენა. ასე შეიქმნა ახალი დასახლებული უბანი - „ჭალა“. 1950-იან წლების დასაწყისში მთიანი რეგიონებიდან ბარის მიწების ასათვისებლად და მთიანი რაიონების მოსახლეობის დასასაქმებლად ე.წ. „გეგმური“ გადასახლება მოხდა. ამან გამოიწვია ძნელად მისადგომი კუთხეების (დასახლებების) მოშლა და გაუკაცრიელება. ეს პროცესი სამშობლოს ღალატად აღიქმება, რადგან მოიშალა უნიკალური კუთხური ხალხური სამეურნეო, საყოფაცხოვრებო ადათწესები თუ ჩვეულებები. ბარში ჩამოსახლებული ბევრი ახალგაზრდა თუ მოხუცი ხევსური პირდაპირ მისტიროდა თავის მამაპაპათა ნასახლარებსა და საფლავებს. XX საუკუნის 60-იან წლებში შატილში რამდენიმე ოჯახიღა დარჩა, რამდენიმე ათეული სულით. ამჟამად 15-მდე ოჯახია 50 სულით. 1980-იან წლებში აქ ახალი კეთილმოწყობილი ბინებიც აშენდა (11 სახლი). რამდენიმე წლის წინ ძველი შატილის რესტავრაციაც (არასრული) ჩატარდა. მაგრამ ზამთარში მძიმე პირობების გამო (ვერტმფრენი თვეში ერთხელ ან არის, ან არა), შატილი და განსაკუთრებით შორეული სოფლები ხახაბო, ანდაქი, არჭიილო (იქ სამანქანე გზა ზაფხულობითაც არ არის) მოსახლეობისგან დაიცალა, ხალხის მთაში დაბრუნების იმედი კი უკვე აღარ არის.

ქვემოთ მოყვანილია რამდენიმე საინტერესო ამბავი რომლის მსგავსი შატილის გარდა არსად მომხდარა ხევსურეთში:

ორი შატილიონი ახალგაზრდა წინასწარ ყოფილან შეჯიბრებული: მდევარში მე და მე გაჯობებო. ერთხელაც ქისტებს წაუსხამთ პირუტყვი. მდევარში სხვადასხვა ადგილიდან წასულან დაჯიბრებული ახალგაზრდები: მოკლია და ჯავახა. პირველები დასწევიან პირუტყვის გამტაცებლებს. ერთი ქისტისთვის თოფიც დაუკრავთ. მაგრამ მაშინ წესად ყოფილა, რომ შორიდან ნატყვიარისთვის ცივი იარაღითაც უნდა მიეყენებინათ ჭრილობა. ჯავახა მერე ყვებოდა თურმე: მოკლიამ ერთის მოქნევით დამასწრო და მერე სისხლიანი ხმალი ბალახებზე გაწმინდაო. ამ დროს მოკლიასთვის ქისტებსაც დაუკრავთ თოფი. ჯავახას ზურგზე მოუკიდებია მოკლია და ისე გამოუცილებია საომრიდან. სხვა შატილელებიც მიხმარებიან და პირუტყვი დაუბრუნებიათ. სასიკვდილოთ დაჭრილი მოკლია შატილში მოუყვანიათ. სახლში მას დახვედრია ის სწროფერი ქალიშვილი, რომელმაც მოკლიას „ხმის გატეხა“ აცნობა. ეს ქალიშვილი კარგი მოტირალი ყოფილა და მოკლია შეხვეწნია სიცოცხლის წუთებიღა დამრჩა და მინდა გავიგონო როგორ დამიტირებო. უუარია თამარს : „ცოცხლის დატირება ვის გაუგიაო“. „ჩემი ცოდო გქონდეს, თუ არ დამიტიროო“, - დაუძალებია მოკლიას. ასე დაუტირია თამარს: „საყურიკათით მადის გმინიო, წუხად ჰყავ კმარუიას შვილიო, ურჩო უჭირსა ნატყვიარიო, მოკლიას ამაუდის სულიო... მდევართ წინ რად მიღმეტდებოდიო, „დედისერთა  ვარ“, რადარ სთქვიდიო, მიშველაობით ვინ იძახდაო, ქალ-ზალიც არ მოუდიოდაო?! მე გიყავ ძაღლმა, კუდიანმაო, გამაგაღვიძე მძინარაიო“.

შატილში დაკანონებულ წესად არსებობდა პირველ რიგში ქვრივ-ობოლთა, მოხუცთა და გაჭირვებულთა მიხმარება. საფიხვნოში რიგითობას გადაწყვეტდნენ და ახალგაზრდები შეასრულებდნენ. ერთ გაზაფხულზეც ასე მოხდა. მეზობელი გუროელების საზღვართან დაიწყეს შეშის დამზადება ახალგაზრდებმა. არღუნის გაღმა მხარეს ძნას ლეწავდნენ გუროელები. შატილიონები სიმღერით შეუდგნენ საქმიანობას. გაოცდნენ გუროელები. მათ იცოდნენ, თუ რა ამბები ტრიალებდა შატილის თითქმის ყველა ოჯახში. ამდენი სიკვდილიანობისას სიმღერა წარმოუდგენელი იყო. წყალგაღმიდან გამოსძახეს: „ხომ არ გაგიჟდით, რა გამღერებთო?!“ სიკვდილის დასაშინებლად ვმღერითო - უპასუხეს გამოღმიდან შაიტილივნებმა, - რაც სიმღერა დავიწყეთ, შეწყდა სიკვდილიანობა, გლოვის დროს უფრო მეტს გვკლავდა სიკვდილიო.

ძირითადი სამშენებლო მასალაა ნატეხი ქვა, რიყის ქვა და ფიქალი. ნაგებობები არასტანდარტული და ერთმანეთისგან განსხვავებულია. სოფელს მცირე ფართი (დაახლოებით 1 ჰა) უკავია. შატილში ძირითად შენობებს ქვითკირები, კოშკური სახლები და კალიოანი სახლები წარმოადგენს. ქვითკირები შიგნიდან და გარედან დახუნძლული იყო ნაირგვარი ქვის და ხის კიბეებით, წინგარდებით, ბანიკებით, ღია თუ დახურული აივნებით, გადასასვლელ-გადმოსასვლელებით. შატილი ერთ მთლიან ქვა-ციხეს წარმოადგენდა. არღუნის პირას პირველ სახლში შესული ადამიანი ოჯახ-ოჯახ სოფლის თავში ისე ავიდოდა, რომ გარედან თვალს ვერავინ მოჰკრავდა. ქვითკირები მიჯრით მიშენებულია ერთმანეთს. ბევრგან ერთი კედელი მეორეს საფუძველია. გაოცებას იწვევს შატილის გეგმაზომიერი, აზრიანი მშენებლობა. თავდაპირველად მშენებლობა დაწყებული ჩანს მიუვალ კლდეზე. ამ ნაწილს „ქავი“ ეწოდება, რაც ციხეს, კარგად დაცულ სიმაგრეს, ციტადელს ნიშნავს. ქავში აშენებულ ამ პირვანდელ ქვითკირებს სათოფურები არა აქვს, რაც ჭარბად შეინიშნება შედარებით გვიან XVII-XVIII სს-ში აშენებულებში. ეს ცეცხლსასროლი იარაღის შემოსავლამდე და მის შემოსვლის პერიოდებზე მიანიშნებს. ადვილად მისასვლელი ქვითკირების უმეტესობას მეოთხე სართულზე აქვს ჩარდახები, რაც პირველი სართულის კარებს იცავდა. ამ ჩარდახებიდან მომხდურ-მოძალადის მოგერიება ქვებითაც შეიძლებოდა. შატილში მეზობელი ქვითკირების კარები და სარკმელები ერთიმეორეს უყურებს, იცავს და აკონტროლებს. ერთი ქვითკირის პატრონი თავის სამყოფელსაც იცავდა და მეზობლისასაც. ქვითკირები ერთმანეთს ისე იყო მიჯრით მიბჯენილი, რომ ერთი ხმამაღალი დაძახება მთელს სოფელში ისმოდა. ერთი-მეორის გაფრთხილება ნებისმიერ დროს შეეძლოთ. ქვითკირების უმეტესობა ოთხსართულიანია, რამდენიმე ხუთსართულიანი (კოშკური საცხოვრებელი) და ათამდე - სამსართულიანი (კალოიანი სახლი). ცეცხლი კერიებში ენთო. იატაკიც და ჭერიც ფიქალის სიპებით საიმედოდ იყო დაცული ცეცხლისგან. შატილს მარცხენა მხარეს თითქმის მიუვალი 60-80 მ სიმაღლის კლდე გასდევს. მარჯვენა მხარეს წყლიდან თავამდე ორი მეტრი სიგანისა და ხუთი მეტრი სიმაღლის მკვიდრი ქვითკირის გალავანი ერტყა. „ქვითკირნი კირით ნალესნი ქავს მაივლევენ ქვისასა“. გალავანს მუხისგან დამზადებული ორი დიდი კარი ჰქონდა და შიგნიდან სამი ურდულით იკეტებოდა. ძველი ციხე-ქალაქი შატილი ოთხი უბნისგან შედგებოდა: ზენაუბანი, შუა სოფელი (ქავი), ქვენაუბანი და ანატორელთკარი. სოფელს შუაზე 2-3 მეტრის სიგანის ქუჩა ჩაუდიოდა. უმეტესად პირუტყვის სამოძრაოდ. ქუჩას „ინგური“ ერქვა. ის ერთგვარ სანიაღვრე შარასაც წარმოადგენდა და ქალები კვირაში ერთხელ მაინც ასუფთავებდნენ.

foto

I. ციხე-სახლი ანუ ქვითკირი: ქვითკირის ერთ მთლიან მოცულობაში მოქცეულია გომური, საცხოვრებელი და თავდაცვითი სართულები. I სართული გომურია, II სართული საცხვარე, III და IV სართულები - საცხოვრებელი, ხოლო ბოლო, V სართული - თავდაცვითი დანიშნულებისა. სართულების ერთმანეთს ჭერში გაჭრილი კვადრატული ხვრელებით უკავშირდება. საცხოვრებელ სართულზე (ფართობი 50 კვ. მ.) მოწყობილი იყო კერა, იდგა ოჯახის უფროსის სავარძელი, გრძელი ზურგიანი სკამი და გეომეტრიული ჩუქურთმით შემკული ავეჯი. სასინათლო ან საკვამლე სარკმელთან ახლოსაა ოთახის კუთხესთან. კერის ზემოთ ჩამოკიდებულია საქვაბე ჯაჭვის მოწყობილობა. კერის ზემოთ გადახურვის კოჭები ცეცხლისგან დაცულია ფიქლის დიდი ფილებით. თავდაცვითი სართულის ოთხივე კედელში სათოფურებია მოწყობილი. ამ სართულს ზაფხულობით საძილედაც იყენებდნენ. შენობის გადახურვა ბრტყელია - ბანიანი. ზედა სართულს, გარდა ამისა, ყოველ მხარეს თითო ან ორ-ორი ე.წ. ჩარდახი ანუ მაშიკულები აქვს.
II. კოშკური საცხოვრებელი: იგივენაირია როგორც ციხე-სახლი, იმ განსხვავებით რომ უფრო მაღალია. შატილში ქვითკირები უფრო მეტია ვიდრე კოშკური საცხოვრებლები.
III. კალოიანი სახლი: სოფელში ასევე რამდენიმე კალოიანი სახლია. მთის ფერდობზე მიშენებული, ზურგით მიწაში შეჭრილი სამსართულიანი კალოიანი სახლის I სართული, რომელსაც სახლს უწოდებენ, ადამიანთა საცხოვრებელი და პირუტყვის სადგომიცაა. დაწნული კედლით ერთმანეთისგან გამოყოფილია საძროხე, კერა-საცხოვრებელი და პროდუქტის დასამზადებელი ნაწილი. II სართული ანუ ჭერხო მამაკაცთა სადგომიცაა და პროდუქტის შესანახიც. III სართული ბანია, ბანის უკან პურის სალეწი გადახურული კალოა. აქვეა ნივთების, საჭურვლისა და იარაღის შესანახი ფარდული.
IV. საფეხვნო არის დაახლოებით 20 კვ.მ. ფართობის გადახურული, წინა მხრიდან ღია, ქვის სკამებიანი შენობა.
V. საფეხვნოსთან ახლოს ე.წ. სამრევლოა, თითოოთახიანი, პატარ-პატარა შენობების ჯგუფი, განკუთვნილი მხოლოდ ქალთათვის, სადაც ქალები გარკვეული დროით ბინავდებოდნენ, ცხოვრების ზოგიერთ სპეციფიკურ პერიოდში.
VI. სამრევლოსთანვეა საბძლური, ერთსართულიანი, ორფერდასახურავიანი სადგომი საქონლისათვის და სალუდე.
შატილის მოვლის მერე გზად გავემართე სოფელი ანატორისკენ, რომელიც დღეს უკვე ნასოფლარადაა ქცეული

ანატორი პირიქითა ხევსურეთში, შატილიდან დაახლოებით 3 კილომეტრში მდებარეობს. სოფელში, რომელიც ისტორიული წყაროებით მე–18 საუკუნეში ამოწყდა, ძირითადად, სისაურებს უცხოვრიათ.

გადმოცემის თანახმად, რაღაც ინფექცია, აქაურად „ჟამი“ მოსდებია სოფელს და რაკი დამმარხავი და აკლდამამდე მიმყვანი (მიმტანი) აღარავინ რჩებოდა, ავადმყოფი ანატორელები თავისი ფეხით მიდიოდნენ აკლდამაში. ადრე გარდაცვლილებს საწოლი თაროებიდან ძირს გადმოაგდებდნენ და ახლა მშიერ-მწყურვალნი თვითონ ელოდნენ სიკვდილს.

აკლდამების შიგნით, კედლების გასწვრივ, მიცვალებულთა დასასვენებლად ორ ან სამ იარუსად ფიქლის თაროებია მოწყობილი. აკლდამებში რამდენიმე ათეული ადამიანი იყო დაკრძალული. ადრე დაკრძალულთა ძვლები იატაკზე და ქვედა იარუსის თაროებს ქვეშ იყო დაგროვილი. არქეოლოგიური გათხრის დროს აკლდამაში აღმოჩნდა ხის ჭურჭელი, სამკაულები, ისრისპირები და მონეტები.

ასეთი თვითდამარხვა კაცობრიობისთვის ალბათ უცნობია. აკლდამური დაკრძალვის ეს წესი შატილში გვიანობამდე (XX საუკუნემდე) შემორჩა.

გადმოცემის თანახმად, სოფლის მოსახლეობაზე ანატორის ჯვარი გაბრაზებულა. ანატორის ჯვარი - შატილის თემის საერთო სალოცავი იყო, რომელიც თუშეთ-ხევსურეთის კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ კალთაზე მდებარეობს. ლეგენდის მიხედვით, ერთ კაცს ჯვრისთვის ისარი უსვრია, ჯვარს თემი დაუსჯია და 60 მამაკაცი ავადმყოფობით მოუკლავს.

კიდევ ერთი გადმოცემის თანახმად, ანატორის ჯვარი ალავერდიდან გადასულა ანატორში. ერთ მჭედელს ამ ხატის დაბმა განუზრახავს და მასზე ოქროს ლურსმანი დაუჭედებია. ამაზე ხატი გაჯავრებულა, ჟამი გაჩენილა და ანატორელები ამოუხოცავს. ანატორში დღესაც დაცულია ამ ხატის საბრძანისი ნიში და ხატის ტყე. ხატობა იციან ამაღლებას და მახვეწარი ანატორის ჯვარს ღმერთთან შუამდგომლობასა და დახმარებას შესთხოვს.

ანატორი იმითაც არის საინტერესო, რომ აქ ორი ხეობის გზაჯვარედინია. თავს იყრის ჩეჩენ-ინგუშეთიდან, დაღესტნიდან, თუშეთიდან, ქართლ-კახეთიდან მომავალი გზები.

ანატორის აკლდამა

ანატორის მერე გავემართე უკვე მუცოსკენ, სადაც პატარა ქეთო ცხოვრობს ის ისეთი ლაღია რომ ვერ გადმოგცემთ უყვარს ყვავილები და უყვარს თავის სოფელი, უხარია როცა ხედავს სტუმარს, პატარააა მაგრამ ის არასდროს ტოვებს თავის მიწა წყალს ბავშვობიდანვე აქვს გამჯდარი თავისი სოფლის სიყვარული..

მუცო — სოფელი დუშეთის მუნიციპალიტეტში, მდინარე არდოტის წყლის (არღუნის მარჯვენა შენაკადი) ხეობაში, ხევსურეთის შემოსასვლელის ისტორიული დარაჯი და დამცველი. ზღვის დონიდან 1880 მ, დუშეთიდან 121 კმ.

სოფელში, რომელიც თითქმის გაუკაცრიელდა საუკუნეზე მეტი ხანია, შუასაუკუნეების გამაგრებული, საყოფაცხოვრებო დანიშნულების დაახლოებით 40-მდე სახლია განლაგებული ვერტიკალურ ტერასებზე მუცო-არდოტის ხეობის თავზე. ამჟამად ოთხი საბრძოლო დანიშნულების ციხე-კოშკი და რამდენიმე საცხოვრებლის ნანგრევია შემორჩენილი მუცოში. მათ შორის, ლეგენდარული თორღვას ციხე და კოშკი. მუცო, ძირითადად, ორ ნაწილად იყოფა: ზემოთ უფრო ძველი შეთეკაურთ უბანია და მეორე შედარებით ახალი — დაიაურთ უბანი. მისადგომად რთულ სოფელში შენარჩუნებულია ორიგინალური არქიტექტურა. ტურისტებისა და მთამსვლელების საყვარელი ადგილი — მუცო, საქართველოს ყველაზე სავალალო მდგომარეობაში მყოფ ისტორიულ ძეგლთა სიაშია.

ლეგენდის თანახმად, სოფლის მკვიდრნი მთავარანგელოზის ბროლისკალოს ხატზე ლოცულობდნენ. მუცოელები განთქმული მეომრები და მონადირეები იყვნენ და საუკუნეების განმავლობაში ხატისთვის მოძღვნილ საგანძურს იცავდნენ. გადმოცემის მიხედვით, საგანძური დღესაც მუცოს ახლოს, მაღალ მთებშია დაცული და რჩეულის მოლოდინშია.

მუცოში, ძირითადად, ორი გვარი სახლობდა: შეთეკაურები და დაიაურები. 

შატილის მოვლის შემდეგ პატარა ქეთოს აღვუთქვი რომ უკან აუცილებლად დავბრუნდებოდი და ისევ ვესტუმრებოდი მას და უამრავ საჩუქარს ჩავუტანდიი. უბრალოდ ერთს ვიტყვი მარტო სიარული რთულია, ამიტომ მიყვარსჩემ მეგობრებთან ერთად სიარული, რომელიც უკვე ჩემ ოჯახად იქცა ესაა მოლაშქრეთა კლუბი ფენიქსი, არ შეიძლება ისინი რომ არ ვახსენო,მე მათთან ერთად დავიწყე სიარული,მათ შემაყვარეს მთა და ბუნება, მათ მასწავლეს ბუნების სიყვარული, ფენიქსი კი ჩემი მეგობრის და უკვე ოჯახის წევრის ლელა წიკლაურის დაარსებულია, რომელმაც დიდი შრომა და ჯაფა ჩადო ამ ყველაფერში და ძლიერ კლუბად ვითვლებით, შემოგვიერთდით თქვენც, კიდევ უამრავი სიახლე გელით...